Digitale soevereiniteit, autonomie en publieke waarden: wat bedoelen we precies?

🟢 Digitale soevereiniteit

Met digitale soevereiniteit bedoelen we bij SURF het beschikken over zeggenschap, invloed, regie, keuzevrijheid en de benodigde innovatiekracht binnen een steeds verder digitaliserende wereld.

🟢 Digitale omgeving

Die digitale soevereiniteit speelt zich af binnen de digitale omgeving. Daarmee doelen we, maar beperken we ons niet tot, aspecten zoals:

• de opslag, beveiliging en verwerking van data;
• gebruikte (AI-)algoritmes en de onderliggende modellen;
• eigenaarschap en toepassing van digitale identiteit;
• aankoop, gebruik, ontwikkeling en toegang tot applicaties, software, content, systemen en technologieën;
• inzet van digitale infrastructuur zoals rekencapaciteit (compute) en connectiviteit;
• benodigde architectuur en instrumentele standaarden;
• toegang tot en functioneren van digitale ecosystemen.

🟢 Waarden

Digitale soevereiniteit in een digitale omgeving is belangrijk, maar niet voldoende. Er is een derde, cruciale component die richting geeft aan hoe we al decennia digitaliseren binnen het onderwijs en onderzoek: waarden.

Waarden zijn algemene, vaak abstracte idealen die richting geven aan ons handelen, als individu, als organisatie, als sector en als samenleving. 

Dat klinkt misschien bestuurlijk of academisch, maar wordt concreet met voorbeelden die we goed (her)kennen binnen de digitalisering:

• Keuzevrijheid bij het kunnen kiezen tussen cloud leveranciers (Binnen SURFcumulus zijn 20 leveranciers te kiezen);
• Privacy bij de bescherming van persoonsgegevens (Vendor Compliance / DPIA’s uitvoeren bij o.a. Co-Pilot, Google of Zoom);
• Duurzaamheid, bijvoorbeeld door energiezuinigere infra (Zoals bij Supercomputer vernieuwingen);
• Veiligheid, zowel digitaal als sociaal (SURFcert, Innovatiezone Security);
• Respect, waarbij elke student en onderzoeker wordt gezien en gehoord als mens, en niet als nummer of radartje in een systeem. (een belangrijke basishouding van medewerkers in de sector)

Publieke waarden

Met “publieke waarden” bedoelen we die waarden waarvan het belang zo groot is, dat we ze op het niveau van de samenleving. of in ons geval: de sector, organiseren en beschermen.

De WaardenWijzer

SURF en Kennisnet hebben samen met experts uit het veld de WaardenWijzer ontwikkeld. Dit instrument biedt een gedeelde taal om het gesprek over digitalisering en waarden in onderwijs en onderzoek te voeren en te sturen.

De WaardenWijzer bevat meer dan twintig waarden, die zijn onderverdeeld in 3 kernwaarden:

• Autonomie, 
• Rechtvaardigheid, 
• en Menselijkheid.

🟢 Het samenbrengen van digitale soevereiniteit, publieke waarden en autonomie

We willen dat belangrijke waarden leidend zijn en houvast geven bij digitalisering. Maar om waarden zoals privacy, autonomie en inclusie ook daadwerkelijk te kunnen naleven en beschermen, is digitale soevereiniteit nodig. 

Het is niet genoeg om waarden belangrijk te vinden, zonder zeggenschap, regie, invloed, keuzevrijheid of innovatiekracht (digitale soevereiniteit) wordt het vrijwel onmogelijk ze in de praktijk te brengen of te behouden.
(Zie de afbeelding met een schematische versimpelde weergave onderaan dit blog)

🟢 En hoe zit het dan met autonomie?

Autonomie is een van de kernwaarden binnen de WaardenWijzer, naast menselijkheid en rechtvaardigheid. Het is een brede waarde die verschillende lagen kent: de autonomie van een student, een docent, een instelling of zelfs de sector als geheel. Soms vraagt het vergroten van collectieve autonomie paradoxaal om het (gedeeltelijk) opgeven van individuele autonomie van een organisatie, denk aan samenwerking binnen een coöperatie zoals SURF!

Autonomie staat bovendien onder druk. De afgelopen maanden was het onderwerp veel in het nieuws, vooral in relatie tot geopolitieke spanningen en de afhankelijkheid van grote techbedrijven. Juist daarom is het cruciaal om autonomie, als publieke waarde actief te blijven bewaken.

🟢 Strategische autonomie en datasoevereiniteit: hoe zit dat?

De eerder beschreven visie is een oor ons bruikbare manier om digitale soevereiniteit en waarden zoals autonomie met elkaar te verbinden binnen de context van de digitalisering. Natuurlijk zijn er verschillende interpretaties en ook gevoelens bij deze begrippen, en niet iedereen zal het overal mee eens zijn. Toch kan dit vereenvoudigde model helpen om grip te krijgen op de samenhang en verschillende concepten.

Let wel: het model is versimpeld. Als je er gedetailleerder naar kijkt, zie je dat waarden, zoals autonomie, niet alleen een onderdeel zijn van digitale soevereiniteit, maar daar ook weer invloed op uitoefenen. Autonomie is daarmee onmisbaar: het betekent in deze context het vermogen om onafhankelijk te handelen en zelf keuzes te maken. Het is dus niet alleen richtinggevend, maar ook een voorwaarde, een bouwsteen van digitale soevereiniteit. In deze verhouding kun je digitale soevereiniteit zien als het doel, en autonomie als het middel om dat doel te bereiken.

Toch moeten we oppassen digitale soevereiniteit op zichzelf niet als einddoel van onderwijs en onderzoek te beschouwen. Het staat niet zomaar in het rijtje van: talentontwikkeling, voorbereiding op de arbeidsmarkt, wetenschappelijke vooruitgang of economische groei. Het is eerder een voorwaarde om die doelen op een vrije, veilige en waardevolle manier te kunnen realiseren en lijkt daarin weer op het concept “academische waarden”. Weer een concept(!) dat volgens de UNL weer bestaat uit aspecten zoals academische vrijheid en institutionele autonomie, eerlijkheid, zorgvuldigheid, transparantie, onafhankelijkheid, verantwoordelijkheid, diversiteit, gelijkheid en inclusiviteit.

De door SURF gehanteerde manier van kijken wordt breder gedragen dan alleen binnen SURF, ook in de literatuur, media en bij (een deel van) de leden van SURF. Tegelijk blijven interpretaties en voorkeuren verschillen, logisch, want niemand schrijft een blog van 10 minuten leestijd over begrippen die eenduidig in de Dikke Van Dale staan.

🟢 Nog meer varianten

In beleid en overheidsstrategieën zien we verschillende varianten op deze begrippen. Zo hanteert de overheid binnen sommige departementen de term Strategische Autonomie, onder andere in het kader van DOSA (Digitale Open Strategische Autonomie). Daarbij gaat het om de vraag: hoe zorgen we dat Nederland en Europa in strategische domeinen als AI, cloud, chips of energie niet volledig afhankelijk worden van buitenlandse machten of commerciële giganten?

Ook de VNG (Vereniging van Nederlandse Gemeenten) doet belangrijk werk onder de noemer Strategische Digitale Autonomie. De Algemene Rekenkamer gebruikt weer een eigen definitie: “Digitale soevereiniteit is het vermogen om autonoom te kunnen beslissen en handelen over de essentiële digitale aspecten in economie, maatschappij en democratie.”

In Europees verband wordt het begrip ook steeds vaker gebruikt, bijvoorbeeld in het Digital Decade-programma van de Europese Commissie. Daar staat digitale soevereiniteit voor: technologische ontwikkeling in eigen hand nemen, met respect voor fundamentele rechten, duurzaamheid en openheid.

🟢 Van woorden naar daden: samen aan de slag!

Mijn oproep aan iedereen: zorg dat we elkaar begrijpen, en gebruik waar nodig een gemeenschappelijke taal. Maar blijf daar niet in hangen, het gaat er uiteindelijk om wat we doen.

De echte uitdaging ligt in het operationaliseren van waarden. Hoe veranker je die in beleid? Hoe eindigen ze in onze digitale omgeving, onze aanbestedingen of source code en hoe houden we dat betaalbaar, werkbaar en toekomst vast? Hoe beschrijf je ze concreet? Wat zijn de vervolgstappen op een roadmap of werkagenda richting meer digitale onafhankelijkheid?

Of je dat nu strategische autonomie of digitale soevereiniteit noemt het raakt aan dezelfde kern: regie terugpakken, invloed hebben, echte keuzevrijheid realiseren, zeggenschap over software, data en systemen, en kunnen werken vanuit je eigen innovatiekracht, zonder onwenselijke afhankelijkheden of te grote externe invloeden: zelf weer aan het stuur staan!

Waarom is dat zo belangrijk?
Omdat er specifiek op dit grote, complexe en deels geopolitieke thema 1 ding vast staat: we zullen moeten samenwerken aan gedeelde doelen en grip krijgen en behouden op onze digitale omgeving, op een manier die past bij de publieke waarden waar wij als SURF, sector én samenleving in gemeenschappelijkheid voor staan. Daag me niet uit om een blog vol te schrijven over de schoonheid van het verschil tussen gemeenschappelijk en gezamenlijk! #aanDeSlag!

🌟 Bonus: hardnekkige misverstanden

Bij het gesprek over digitale soevereiniteit en publieke waarden duiken vaak misverstanden op. Hieronder zetten we er een aantal recht en geven we een paar zaken ter overweging:

• "Persoonlijke en publieke waarden sluiten elkaar uit".
  Niet waar, denk aan privacy: voor het individu vaak een fundamentele waarde, maar ook een publieke waarde en zelfs vastgelegd in universele mensenrechten.
• "Publieke waarden zijn het tegenovergestelde van commerciële waarde".
  Niet waar, volgens mij bedoelen de meeste mensen hier dat iets ook "economische waarde" kan hebben of creëren! Dat is natuurlijk zo! Echter is dit niet iets wat beter bespreekbaar moet worden gemaakt als een vorm of onderdeel van publieke waarden. Wat kan helpen is de compacte driedeling: Waarden, Prijs, Functionaliteit.
• "Waarden zijn ondergeschikt aan gesprekken over prijs en functionaliteit".
  Waar ‘prijs’ en ‘functionaliteit’ veel aandacht hebben gekregen (de afgelopen 15 jaar?) binnen digitaliseringskeuzes en de verplaatsing van lokaal naar de cloud, zijn waarden als autonomie, transparantie en inclusie minstens zo fundamenteel en raken aan de werking en ontwerp van technologie. Die technologie is niet neutraal, en moet op een verantwoorde manier tot stand komen en gaan werken, juist als het kernprocessen raakt of je onvoldoende weerbaar bent om de kroonjuwelen van een organisatie te beschermen. 
• Digitale soevereiniteit is een product dat je kunt kopen.
  Helaas, het is geen pakket of clouddienst zoals sommige productnamen ons doen geloven. Het is een continu proces van regie, zeggenschap en keuzes maken.
• Digitale soevereiniteit betekent: alles zelf doen.
  Absoluut niet, het draait niet om isolatie en al helemaal niet nationalisme. Je kunt digitaal soeverein zijn mét samenwerking publiek, privaat of open source. Autonoom of soeverein binnen de context van de digitalisering heeft dus ook niet als doel om te werken richting nul afhankelijkheden. Sterker nog, de sector is nogal afhankelijk van bijvoorbeeld SURF als het gaat om het netwerk, eduroam of SURFconext... echter hebben zij daar dus wel volledige zeggenschap over. Zelfde geldt voor afhankelijkheden in de offline wereld, daar blijf je ook afhankelijk van een bakker, een glaszetter of meubelmaker, echter vertoeven die in gezonde ecosystemen met ruime keuzevrijheid en zonder miljarden boetes wegens rondom schendingen van privacy of marktwerking.
• "Digitale soevereiniteit is hetzelfde als de klassieke, statelijke soevereiniteit".
  Nee, dat is niet goed te vergelijken met elkaar. Hier zitten dan ook de meeste verwarring in gesprekken of het ontbreken van gedeelde taal. Waar soevereiniteit bij een natiestaat draait om zaken als belastingheffing, grensbewaking en buitenlands beleid, en gericht is op statelijke actoren als counterpart, gaat het bij digitale soevereiniteit meer over machtsverhoudingen met dominante technologiebedrijven en niet met landen. Bovendien is het begrip ‘digitale soevereiniteit’ niet universeel gedefinieerd. Juridisch denkers stellen zelfs dat digitale soevereiniteit of digitale autonomie in feite niet bestaat als afzonderlijk concept: het is simpelweg de reguliere soevereiniteit of de reguliere autonomie, toegepast op de digitale omgeving. Juist daarom is het belangrijk om zorgvuldig met de term om te gaan, en duidelijk te maken wat je ermee bedoelt.
• Soevereiniteit zegt niets over ‘make or buy’.
  Dat klopt! Je kunt digitaal soeverein zijn door eigen ontwikkeling, publiek-private samenwerking, commerciële inkoop, gemeenschapsgoederen of open source, mits je maar grip houdt op de voorwaarden, standaarden en waarden.
• Open source is geen doel op zich, maar een krachtig middel.
  Ook dat klopt! Het helpt bij het borgen van publieke waarden zoals doelmatigheid, transparantie, autonomie en privacy. Denk aan het gebruik van open standaarden, zelf kunnen (laten) aanpassen van software, en betere controle op security en compliance. Het sluit aan bij principes waar we ons  als sector thuis bij voelen zoals we al decenia denken en doen binnen: open science, open access, open standaarden of open leermaterialen.
• "Digitale soevereiniteit gaat alleen over Amerika en China".
  Nee, dat denken wij niet, veel discussie richt zich nu terecht op afhankelijkheid van Big Tech uit de VS of China, mede vanwege conflicterende wetgeving (zoals de US Cloud Act en de GDPR). Maar ook binnen Europa is waakzaamheid geboden. Als we waarden als autonomie en keuzevrijheid echt serieus nemen, moeten we ook kritisch zijn op mogelijke toekomstige Big EuroTech spelers als we die nastreven. Denk nu al na over federatieve modellen en governance die zeggenschap en invloed, keuzevrijheid en interoperabiliteit-by-design structureel organiseren. Dat gaat niet alleen over technologie of marktpositie maar ook de weg daar naartoe: willen we inzetten op "spreiden" met Europeese SME's of juist schalen door de blauwdruk van de huidige Amerikaanse Big tech over te nemen?

📚 Meer lezen?! Hier enkele leestips

• Rathenau Instituut over een kwetsbare samenleving door digitale afhankelijkheid (09 juli 2025).
• De WaardenWijzer van SURF en Kennisnet.
• Trustworthy Public/Private Partnerships in educatie: The TrustFramework.
• De Algemene Rekenkamer heeft een mooie operationalisering van soevereiniteit in de context van (overheids)cloud inzet, en inhoudelijk een duidelijk maar ook zeer zorgelijk rapport.
• Het Institute for Information Law (IViR) met een duidelijk en compleet wetenschappelijk rapport over de digitale soevereiniteit in het licht van de transformerende universiteit.
• Universiteit Utrecht: Reflecties over digitale soevereiniteit Preadvies Staatsrechtconferentie 2020 (Lokke Moerel, Paul Timmers).
• Filosoof Miriam Rasch en haar boek "Autonomie. Een zelfhulpgids".