Eigendom wordt in Nederland gedefinieerd in het burgerlijk wetboek artikel 5:1 lid 1 als “Eigendom is het meest omvattende recht dat een persoon op een zaak kan hebben.” Lid 2 voegt daaraantoe: “Het staat de eigenaar met uitsluiting van een ieder vrij van de zaak gebruik te maken, mits dit gebruik niet strijdt met rechten van anderen en de op wettelijke voorschriften en regels van ongeschreven recht gegronde beperkingen daarbij in acht worden genomen.”
Eigenaarschap geldt dus voor zaken, dat vindt je weer in artikel 3:2 BW gedefinieerd als “Zaken zijn de voor menselijke beheersing vatbare stoffelijke objecten.” Het betreft hier het zogeheten goederenrecht.
Iemand die eigenaar is van een zaak heeft daarover het eigendom (of ‘eigenaarschap’).
Het handvest van de grondrechten van de Europese Unie kent zo’n 50 grondrechten. Zo heb je het ‘recht op eerbiediging van het privé-leven en het familie- en gezinsleven’, ook wel het ‘recht op privacy’ genoemd, dan is er meteen daarna het recht op ‘bescherming van persoonsgegevens’, hier borduurt de AVG mooi op voort (lees overweging 4 AVG eens). En dan heb je ook nog het ‘recht op eigendom’. Er is een reden dat er verschillende rechten zijn, het zijn immers rechten die verschillende belangen beogen te dienen. In het geval van het handvest betreft dit grondrechten.
In de digitale wereld botst de praktijk wel vaker met de juridische theorie. Wetgeving loopt eigenlijk altijd achter op de ‘echte’ wereld. Eigendom in het digitale domein (ook zo’n vage term) is een lastig iets, waar enorm veel over geschreven is en wordt. Zie ook deze uitspraak van het Netherlands Commercial Court (NCC) te Amsterdam[1]: Rechtbank Amsterdam 21 april 2023, ECLI:NL:RBAMS:2023:2540
Daarin wordt duidelijk gesteld: “Ownership can only be vested in ‘corporeal objects that are subject to human control’ (articles 5:1 and 3:2 Dutch civil code, (DCC). Digital data do not qualify as such. Analogous application of the legal concept of ownership to digital data would be contrary to the “closed” system of Dutch property law and encroach on the domain and prerogatives of the legislative branch.”
Bij het recht van eigendom is het duidelijk dat dit nergens synoniem staat voor verantwoordelijkheid. En zo moet ook niemand bescherming van (of verantwoordelijkheid over) persoonsgegevens verwarren met eigendom over persoonsgegevens. De wet in de EU voorziet daar niet in en met reden, grondrechten zijn onvervreemdbaar en geen product om te verhandelen[2]. Het is dan ook niet gek dat dit overgewaaid lijkt te zijn vanuit de VS, waar ownership als term veel gebruikt wordt. Maar uit dit artikel (https://www.forbes.com/sites/forbescoachescouncil/2021/09/08/responsibility-ownership-and-accountability-at-work/), hoewel anekdotisch, blijkt dat ook in de VS de term enige verwarring schept: “Ownership was a more challenging word — especially for non-native English speakers.”
Je bent dus geen eigenaar van data, van persoonsgegevens, van een proces, van je leerdoelen, van je werk of iedere andere situatie waar het hip gevonden wordt om met de term eigenaarschap rond te strooien, maar eigenlijk iets anders bedoeld wordt. Wat dat ‘anders’ is wisselt soms, maar over het algemeen probeert men een of andere verantwoordelijkheid aan te duiden. Sinds ik erop let ben ik psychologisch eigenaarschap, politiek eigenaarschap en nog meer vage termen tegengekomen. En het is niet alleen ‘management speak’, veel mensen willen er iets mee zeggen en zo niet herhalen ze de term moeiteloos.
De politiek heeft er een handje van vooral niet duidelijk te zijn en ook dat zie je terug in deze kamerbrief uit december 2023 (https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2023/12/22/verzamelbrief-digitalisering-december-2023): “In het Eerste Kamerdebat over algoritmische besluitvorming werd door het lid Dittrich (D66) ook gevraagd naar de relatie tussen cookies en het publieke goed van dataeigenaarschap. Dataeigenaarschap betekent hier dat gebruikers hun eigen gegevens kunnen gebruiken of dat die gegevens gebruikt kunnen worden voor maatschappelijke doelen. Het gaat dus niet over eigendom zoals we dat kennen in het privaatrecht.”
Wat mensen dan precies willen zeggen blijft vaag. Soms met hele theorieën erachter, maar keer op keer blijkt het dan om een containerbegrip te gaan waarmee steeds verschillende zaken bedoeld worden. Doorgaans altijd met een connectie met verantwoordelijkheid. Maar als je een verantwoordelijk persoon wilt aanwijzen, waarom noem je dat niet gewoon zo? Je bent verantwoordelijk voor x, y, z en daarmee spreken we af dat je ‘ervan bent’, en dat alles zonder de vage term ‘eigenaarschap’.
Helemaal mooi is het als eigenlijk blijkt dat die verantwoordelijkheid formeel elders ligt, maar er gevonden wordt dat iemand anders toch enige verantwoordelijkheid behoort te hebben. De persoon die dat vindt roept dan meestal iets over eigenaarschap van de collega, of student, of leerling, et cetera. Dat moet je ook vooral tonen! Enfin, het soort taal waar een gemiddelde persoon niet echt iets mee kan, want het is vaag en nietszeggend. Zodra je dat concreet gaat maken blijkt het toch iets anders te zijn dan eigenaarschap. De kracht van herhaling blijkt echter sterk. Niet dat je altijd formeel verantwoordelijk moet zijn om verantwoordelijk te kunnen zijn of verantwoordelijkheid te tonen. Net zoals met leiderschap kan dat ook prima informeel, maar dat maakt je niet opeens eigenaar van iets vaags en onbestemds.
Dat persoonsgegevens zich niet lenen voor eigenaarschap wordt mooi uitgediept in het stuk “Priceless data: why the EU fundamental right to data protection is at odds with trade in personal data” (zie voetnoot 2). Tevens aanraders hierover zijn de stukken van Eric Tjong Tjin Tai “Een goederenrechtelijke benadering van databestanden” en “Data in het vermogensrecht” (uit 2018 en 2015 alweer), maar zeker ook het stuk van Purtova “Property rights in personal data”[3]. Purtova geeft veel inzicht vanuit een Amerikaanse benadering van het thema.
Tjong Tjin Tai legt zeer scherp uit dat als er enige mogelijkheid voor eigendom over data bestaat dit nader onderzocht dient te worden en heel scherp begrenst moet worden tot wat hij databestanden noemt. Die databestanden zouden een tussenvorm innemen tussen zuivere informatie (data), intellectuele eigendom, en stoffelijke objecten. Hij schrijft ook: “Overigens laat deze analyse ook zien dat eigendom geen geschikt instrument is om privacy te regelen.” en “Ik heb betoogd dat een goederenrechtelijke benadering van databestanden wenselijk is.”. Of dat met de kennis van nu en de toenemende mate van wat als een (gevoelig) persoonsgegeven te bestempelen valt nog te verdedigen valt moet de praktijk uitwijzen. Ook Swinnen legt in dit artikel (https://www.eur.nl/nieuws/data-zijn-het-nieuwe-goud-maar-wie-de-eigenaar-van-data) uit dat het goederenrecht binnen Nederland genoeg te bieden heeft om vermogensrechtelijke problemen aangaande ‘data’ beter te regelen. Net zoals Tjong Tjin Tai schrijft, blijkt dat wel nog toekomstmuziek.
En eveneens staatssecretaris van Huffelen komt tot een soortgelijke conclusie: “Het nader onderzoek heeft de vorm gekregen van een deskundigenpanel. De uitkomst daarvan is kort samengevat, dat persoonsgegevens van een burger of consument niet als eigendom zijn te beschouwen. Een privaatrechtelijke borging van zeggenschap over persoonsgegevens levert de burger niet meer houvast op, dan de AVG en het publiekrecht of consumentenbeschermingsrecht kunnen bieden. Ook Europese regelgeving ontwikkelt zich op dit vlak sterk, en doet dat niet langs de lijnen van het eigendomsrecht. Ik licht dit graag toe.”
En uit het verslag van expertbijeenkomst Zeggenschap, eigenaarschap en persoonsgegevens: “Het concept van eigendom is niet geschikt om toe te passen op persoonsgegevens
De deelnemers aan de expertbijeenkomst vinden het concept van eigendom om meerdere redenen niet geschikt om toe te passen op persoonsgegevens. Zo zijn in het Nederlands BW het eigendomsrecht en de daaruit voortvloeiende beschikkingsmacht over een goed vervreemdbaar. Zeggenschap over persoonsgegevens is echter naar zijn aard onvervreemdbaar. Het is ondenkbaar en onwenselijk dat een betrokkene de zeggenschap over zijn persoonsgegevens aan een ander kan overdragen en vervolgens dus niets meer te zeggen zou hebben over zijn of haar gegevens. Een ander voorbeeld waarom het concept van eigendom niet geschikt is om toe te passen op persoonsgegevens, is omdat de vraag wanneer iets een persoonsgegeven is, afhankelijk is van de context en de betekenis die aan een gegeven op een bepaald moment gegeven wordt. Hierdoor kunnen gegevens die eerst geen persoonsgegevens waren dit later alsnog worden, en andersom.”
Zie: (https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/brieven_regering/detail?id=2022Z08881&did=2022D17945)
Het gehele verslag is zeer de moeite waard.
Met de AI-hype, scrapen van trainingsdata en bijbehorende discussies gaat dit alles nog veel interessants opleveren in de toekomst. Zie ook een kleine greep uit de berichtgeving over gebruik van namen, gelijkenissen en stemmen en AI: https://www.theguardian.com/film/2023/nov/01/scarlett-johansson-artificial-intelligence-ad
Ik heb het gehad over juridisch eigendom en over de door mij verguisde term “eigenaarschap”. Hoe deze 2 verschillende zaken dan nader tot elkaar te brengen? Hopelijk is het duidelijk geworden dat eigendom van data, ook databestanden, een complexe zaak is en dat eigendom van specifiek persoonsgegevens in Europa (nu nog) niet mogelijk maar vooral niet wenselijk is. En als binnen dat relatief goed afgebakende vakgebied het al lastig is de term eigenaarschap een plek te geven, laten we dan discussies niet nog ingewikkelder maken door eigenaarschap in allerlei verschillende context er met de haren bij te slepen om dingen aan te duiden waarvan niemand echt weet wat precies bedoeld wordt.
Laten we daarom de term eigenaarschap vermijden (tenzij je juridisch eigendom bedoelt)!
NB De plaatjes bovenaan werden gegenereerd met de woorden 'product owner', de mensen kijken inderdaad alsof ze er niets van snappen.
Dit is een kopie van mijn artikel op Linkedin: https://www.linkedin.com/pulse/eigenaarschap-raoul-winkens-0orye
Tevens heb ik een presentatie hierover bij SCIPR gegeven eind 2024.
[1] https://www.dirkzwager.nl/kennis/artikelen/eigendom-van-data/
[2] https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0267364922000309
[3] https://pure.uvt.nl/ws/files/3064667/Purtova_with_keywords.pdf
0 Praat mee