Aan de slag met Publieke Waarden: een overzicht van praktische hulpmiddelen

Hieronder vind je in willekeurige volgorde een overzicht van een aantal ethiek hulpmiddelen die wij vaak tegenkomen.  De hulpmiddelen verschillen van elkaar in doel, doelgroep, thema en vorm. Zo staan en workshopvormen tussen om de impact van dataprojecten in kaart te brengen en zijn er ook tools die specifiek zijn gemaakt voor het onderwijs.

 

Tool: DataWijzer 
Van: Data School
Doelgroep: Gemeenteraden 
Thema: Data / Digitale technologie 
Vorm: Stappenplan / Vragenlijst 
URL: https://dataschool.nl/wp-content/uploads/sites/425/2021/08/DataWijzer_V4.pdf 
Doel: De DataWijzer helpt gemeenteraadsleden om tot een goed afgewogen en onderbouwd besluit te komen bij raadsvoorstellen waarin digitale technologie is ingezet. Het is onderverdeeld in drie secties: beeldvorming, oordeelsvorming en besluitvorming. Elke sectie bestaat uit kritische vragen die raadsleden kunnen stellen wanneer raadsvoorstellen omtrent digitale technologie worden besproken. 

 

Tool: Denkraam digitalisering 
Van: Rathenau Instituut 
Doelgroep: Gemeenteraden 
Thema: Digitalisering 
Vorm: Vragenlijst 
URL: https://www.rathenau.nl/nl/kennisgedreven-democratie/raad-weten-met-digitalisering 
Doel: Het denkraam digitslisering is bedoeld als hulpmiddel om op een systematische manier tot afwegingen en besluiten te komen bij digitaliseringsprocessen in de gemeente. Het denkraam kan individueel raadsleden worden gebruikt als hulpmiddel. Daarnaast kan het ook behulpzaam zijn om het denkraam gezamenlijk in te vullen. Zo kan het bijvoorbeeld worden ingezet als gespreksinstrument over specifieke digitaliseringskwesties. 

 

Tool: Impact Assessment Mensenrechten en Algoritmes (IAMA) 
Van: Rijksoverheid (Data School)
Doelgroep: Overheid en bedrijfsleven 
Thema: Algoritmes 
Vorm: Stappenplan / Vragenlijst 
URL: IAMA
Doel: Technologie en algoritmes bieden veel kansen voor bedrijven en overheden om hun zaken efficiënter en effectiever in te richten. Er zijn echter ook valkuilen aan verbonden, zeker bij beslissingen op basis van algoritmes. Het IAMA houdt een spiegel voor aan gebruikers van een algoritme. Zowel overheden als het bedrijfsleven kunnen gebruik maken van het IAMA. 

  

Tool: Moral Design spel 
Van: Fontys 
Doelgroep: Gemeenten 
Thema: Innovaties 
Vorm: Spelbord 
URL: https://fontys.nl/Onderzoek/Moral-design-strategy/Moral-Design-the-game.htm 
Doel: Het Moral Design Spel, dat gebaseerd is op wetenschappelijke inzichten, daagt spelers uit om na te denken over de dominante waarden waarmee de diverse stakeholders in de stad besluiten nemen. Daarmee wordt tevens duidelijk welke waarden zich soms slecht tot elkaar verhouden. 

 

Tool: Moreel Beraad 
Van: Overlegorgaan Fysieke Leefomgeving 
Doelgroep: Overheid 
Thema: Digitale technologie 
Vorm: Canvas / Moreel Beraad 
URL: https://www.overlegorgaanfysiekeleefomgeving.nl/publicaties/1962327.aspx 
Doel: Het Moreel Beraad is een beproefde methode om het ethisch gesprek te voeren bij de ontwikkeling van beleid en uitvoeringsinstrumenten. Het Overlegorgaan Fysieke Leefomgeving heeft hiervoor een stappenplan ontwikkeld. 

 

Tool: Technology Impact Cycle Tool (TICT) 
Van: Fontys 
Doelgroep: Iedereen / EdTech 
Thema: Digitale technologie 
Vorm: Vragenlijst / Canvas 
URL: https://www.tict.io/ 
Doel: De Technology Impact Cycle Tool helpt je om de impact van (nieuwe) technologie in te schatten. Dat doet deze tool door vragen te stellen. Door de vragen te beantwoorden krijg je inzicht in een heleboel facetten die een rol spelen bij het bepalen van de impact van technologie. Er is ook een speciale EdTech versie beschikbaar. 

 

Tool: Aanpak begeleidingsethiek 
Van: ECP 
Doelgroep: Iedereen 
Thema: Nieuwe technologie 
Vorm: Stappenplan / Workshop 
URL: https://begeleidingsethiek.nl/ 
Doel: De aanpak begeleidingsethiek is een participatieve methode die concrete handvatten biedt om technologie in de praktijk op een ethisch verantwoorde manier toe te passen. De aanpak leidt tot handelingsopties voor de technologie, voor de omgeving waarin die wordt toegepast en voor de mensen die ermee te maken hebben. 

  

Tool: Artificial Intelligence Impact Assessment (AIIA) 
Van: ECP 
Doelgroep: Organisaties met AI 
Thema: Artifical Intelligence 
Vorm: Vragenlijst 
URL: https://ecp.nl/artificial-intelligence-impact-assessment/ 
Doel: De Artificial Intelligence Impact Assessment (AIIA) helpt bedrijven artificial intelligence verantwoord in te zetten. Aan de hand van een stappenplan, bestaande uit acht stappen, maken bedrijven inzichtelijk welke juridische en ethische normen een rol spelen bij de ontwikkeling en inzet van AI-toepassingen, en welke afwegingen ten grondslag liggen aan keuzes en besluiten. 

 

Tool: Data Ethics Canvas 
Van: Open Data Institute 
Doelgroep: Iedereen 
Thema: Data 
Vorm: Canvas / Vragenlijst 
URL: https://theodi.org/article/the-data-ethics-canvas-2021/ 
Doel: Het Data Ethics Canvas is een hulpmiddel voor iedereen die gegevens verzamelt, deelt of gebruikt. Het helpt bij het identificeren en beheren van ethische. Het stimuleert je om belangrijke vragen te stellen over projecten waarbij gegevens worden gebruikt, en na te denken over de antwoorden. 

 

Tool: De Ethische Data Assistent (DEDA) 
Van: Data School / Gemeente Utrecht 
Doelgroep: Data-analisten / Beleidsmakers 
Thema: Data 
Vorm: Stappenplan / Vragenlijst 
URL: https://dataschool.nl/deda/ 
Doel: DEDA helpt data-analisten, projectmanagers en beleidsmakers bij het herkennen van ethische kwesties in gegevensprojecten, gegevensbeheer en gegevensbeleid. DEDA bestaat uit een werkblad voor brainstormsessies, een interactieve vragenlijst en een handleiding. 

 

Tool: Framework for Ethical Decision Making 
Van: Santa Clara University 
Doelgroep: Iedereen 
Thema: Ethische besluiten 
Vorm: Scoreformulier 
URL: https://www.scu.edu/ethics/ethics-resources/a-framework-for-ethical-decision-making/ 
Doel: Het Framework for Ethical Decision Making is een Engelstalige normatieve vragenlijst. Door een score te geven aan Utility, Rights, Justice, Common Good en Virtue komt een totaalscore uit de vragenlijst. 

  

Tool: Product Impact Tool 
Van: Saxion 
Doelgroep: Product ontwerpers 
Thema: Technische producten 
Vorm: Canvas 
URL: https://productimpacttool.org/nl/portal/ 
Doel: De Product Impact Tool ondersteunt onderzoek naar de impact van technische producten op mens, maatschappij en milieu. Dit is een startpunt voor ethische reflectie, of voor ontwerpverbeteringen met oog op gebruiksvriendelijkheid, acceptatie of gedragsverandering. 

 

Tool: Dilemmaspel Studiedata 
Van: Versnellingsplan 
Doelgroep: Beleidsmakers onderwijs 
Thema: Studiedata 
Vorm: Kaartspel / Casussen 
URL: https://doe-meer-met-studiedata.nl/article/dilemmaspel-studiedata/ 
Doel: Het studiedata dilemmaspel is ontwikkeld in het Versnellingsplan. Het doel van het dilemmaspel is om een discussie aan te moedigen over privacy en ethiek in de praktijk van datagedreven werken aan hoger onderwijsinstellingen. Op basis van fictieve voorbeelden komen aspecten uit het landelijk ‘Referentiekader privacy en ethiek voor studiedata’ aan bod. 

 

Tool: Ethiekkompas 
Van: Kennisnet 
Doelgroep: Onderwijs 
Thema: Digitalisering 
Vorm: Stappenplan / Moreel beraad 
URL: https://ethiekkompas.kennisnet.nl/ 
Doel: Deze tool is bedoeld voor iedereen in het onderwijs die te maken heeft met ethische vraagstukken rond digitalisering. Met het Ethiekkompas kun je op basis van waarden en argumenten een antwoord geven op jullie ethische vraag. 

 

Tool: Digitale spoelkeuken 
Van: PublicSpaces 
Doelgroep: Publieke organisaties 
Thema: Software 
Vorm: Scoreformulier 
URL: https://publicspaces.net/de-digitale-spoelkeuken/ 
Doel: De Digitale spoelkeuken verschaft een organisatie inzicht in hoeverre de gebruikte software (tools) binnen een organisatie voldoen aan de in het PublicSpaces manifest opgestelde waarden. 

 

Tool: Ethische toolkit 
Van: KNMG 
Doelgroep: Artsen 
Thema: Medische morele dillema's 
Vorm: Stappenplan / Vragenlijst 
URL: https://www.knmg.nl/advies-richtlijnen/ethische-toolkit/start.htm 
Doel: Deze toolkit is een online naslagwerk op het gebied van medische ethiek. Het bevat onder andere een praktisch stappenplan, columns en artikelen en een schat aan toegankelijke informatie, zoals een inleiding in de ethiek en relevante ethische theorieën. 

 

Tool: Pyramid of Technology 
Van: Next Nature 
Doelgroep: Iedereen 
Thema: Nieuwe technologie 
Vorm: Kaartspel / Casussen 
URL: https://nextnature.net/projects/pyramid-of-technology 
Doel: Deze workshop-in-a-box helpt om technologie beter te begrijpen en te bespreken, brainstormen te vergemakkelijken en innovatieve processen te katalyseren. Vraagkaarten stimuleren het debat, Inzichtkaarten visualiseren de technologiedynamiek en Workshopkaarten bieden tien kant-en-klare oefeningen voor jou en je collega's. 

 

Ervaringen en tips gezocht 

SURF is begonnen met deze lijst om het zoeken naar publieke waarden hulpmiddelen makkelijker te maken. Is de lijst compleet? Zeker niet. Zijn er hulpmiddelen die jij gebruikt en die we kunnen toevoegen aan de lijst, laat het dan weten. We horen ook graag welke hulpmiddelen jullie zelf gebruiken en waarom. Of is er eigenlijk niets dat aan je behoefte voldoet en vind je dat SURF daar iets in kan betekenen? Reageer hieronder of mail naar iris.huisintveld@surf.nl. 

 

(Laatste update: 11-05-2023)