Aan de slag met Publieke Waarden: een overzicht van praktische hulpmiddelen

Hieronder vind je in willekeurige volgorde een overzicht van een aantal ethiek hulpmiddelen die wij vaak tegenkomen.  De hulpmiddelen verschillen van elkaar in doel, doelgroep, thema en vorm. Zo staan en workshopvormen tussen om de impact van dataprojecten in kaart te brengen en zijn er ook tools die specifiek zijn gemaakt voor het onderwijs.

 

Tool: DataWijzer 

Van: Data School

Doelgroep: Gemeenteraden 

Thema: Data / Digitale technologie 

Vorm: Stappenplan / Vragenlijst 

URL: https://dataschool.nl/wp-content/uploads/sites/425/2021/08/DataWijzer_V4.pdf 

Doel: De DataWijzer helpt gemeenteraadsleden om tot een goed afgewogen en onderbouwd besluit te komen bij raadsvoorstellen waarin digitale technologie is ingezet. Het is onderverdeeld in drie secties: beeldvorming, oordeelsvorming en besluitvorming. Elke sectie bestaat uit kritische vragen die raadsleden kunnen stellen wanneer raadsvoorstellen omtrent digitale technologie worden besproken. 

 

Tool: Denkraam digitalisering 

Van: Rathenau Instituut 

Doelgroep: Gemeenteraden 

Thema: Digitalisering 

Vorm: Vragenlijst 

URL: https://www.rathenau.nl/nl/kennisgedreven-democratie/raad-weten-met-digitalisering 

Doel: Het denkraam digitslisering is bedoeld als hulpmiddel om op een systematische manier tot afwegingen en besluiten te komen bij digitaliseringsprocessen in de gemeente. Het denkraam kan individueel raadsleden worden gebruikt als hulpmiddel. Daarnaast kan het ook behulpzaam zijn om het denkraam gezamenlijk in te vullen. Zo kan het bijvoorbeeld worden ingezet als gespreksinstrument over specifieke digitaliseringskwesties. 

 

Tool: Impact Assessment Mensenrechten en Algoritmes (IAMA) 

Van: Rijksoverheid (Data School)

Doelgroep: Overheid en bedrijfsleven 

Thema: Algoritmes 

Vorm: Stappenplan / Vragenlijst 

URL: IAMA

Doel: Technologie en algoritmes bieden veel kansen voor bedrijven en overheden om hun zaken efficiënter en effectiever in te richten. Er zijn echter ook valkuilen aan verbonden, zeker bij beslissingen op basis van algoritmes. Het IAMA houdt een spiegel voor aan gebruikers van een algoritme. Zowel overheden als het bedrijfsleven kunnen gebruik maken van het IAMA. 

  

Tool: Moral Design spel 

Van: Fontys 

Doelgroep: Gemeenten 

Thema: Innovaties 

Vorm: Spelbord 

URL: https://fontys.nl/Onderzoek/Moral-design-strategy/Moral-Design-the-game.htm 

Doel: Het Moral Design Spel, dat gebaseerd is op wetenschappelijke inzichten, daagt spelers uit om na te denken over de dominante waarden waarmee de diverse stakeholders in de stad besluiten nemen. Daarmee wordt tevens duidelijk welke waarden zich soms slecht tot elkaar verhouden. 

 

Tool: Moreel Beraad 

Van: Overlegorgaan Fysieke Leefomgeving 

Doelgroep: Overheid 

Thema: Digitale technologie 

Vorm: Canvas / Moreel Beraad 

URL: https://www.overlegorgaanfysiekeleefomgeving.nl/publicaties/1962327.aspx 

Doel: Het Moreel Beraad is een beproefde methode om het ethisch gesprek te voeren bij de ontwikkeling van beleid en uitvoeringsinstrumenten. Het Overlegorgaan Fysieke Leefomgeving heeft hiervoor een stappenplan ontwikkeld. 

 

Tool: Technology Impact Cycle Tool (TICT) 

Van: Fontys 

Doelgroep: Iedereen / EdTech 

Thema: Digitale technologie 

Vorm: Vragenlijst / Canvas 

URL: https://www.tict.io/ 

Doel: De Technology Impact Cycle Tool helpt je om de impact van (nieuwe) technologie in te schatten. Dat doet deze tool door vragen te stellen. Door de vragen te beantwoorden krijg je inzicht in een heleboel facetten die een rol spelen bij het bepalen van de impact van technologie. Er is ook een speciale EdTech versie beschikbaar. 

 

Tool: Aanpak begeleidingsethiek 

Van: ECP 

Doelgroep: Iedereen 

Thema: Nieuwe technologie 

Vorm: Stappenplan / Workshop 

URL: https://begeleidingsethiek.nl/ 

Doel: De aanpak begeleidingsethiek is een participatieve methode die concrete handvatten biedt om technologie in de praktijk op een ethisch verantwoorde manier toe te passen. De aanpak leidt tot handelingsopties voor de technologie, voor de omgeving waarin die wordt toegepast en voor de mensen die ermee te maken hebben. 

  

Tool: Artificial Intelligence Impact Assessment (AIIA) 

Van: ECP 

Doelgroep: Organisaties met AI 

Thema: Artifical Intelligence 

Vorm: Vragenlijst 

URL: https://ecp.nl/artificial-intelligence-impact-assessment/ 

Doel: De Artificial Intelligence Impact Assessment (AIIA) helpt bedrijven artificial intelligence verantwoord in te zetten. Aan de hand van een stappenplan, bestaande uit acht stappen, maken bedrijven inzichtelijk welke juridische en ethische normen een rol spelen bij de ontwikkeling en inzet van AI-toepassingen, en welke afwegingen ten grondslag liggen aan keuzes en besluiten. 

 

Tool: Data Ethics Canvas 

Van: Open Data Institute 

Doelgroep: Iedereen 

Thema: Data 

Vorm: Canvas / Vragenlijst 

URL: https://theodi.org/article/the-data-ethics-canvas-2021/ 

Doel: Het Data Ethics Canvas is een hulpmiddel voor iedereen die gegevens verzamelt, deelt of gebruikt. Het helpt bij het identificeren en beheren van ethische. Het stimuleert je om belangrijke vragen te stellen over projecten waarbij gegevens worden gebruikt, en na te denken over de antwoorden. 

 

Tool: De Ethische Data Assistent (DEDA) 

Van: Data School / Gemeente Utrecht 

Doelgroep: Data-analisten / Beleidsmakers 

Thema: Data 

Vorm: Stappenplan / Vragenlijst 

URL: https://dataschool.nl/deda/ 

Doel: DEDA helpt data-analisten, projectmanagers en beleidsmakers bij het herkennen van ethische kwesties in gegevensprojecten, gegevensbeheer en gegevensbeleid. DEDA bestaat uit een werkblad voor brainstormsessies, een interactieve vragenlijst en een handleiding. 

 

Tool: Framework for Ethical Decision Making 

Van: Santa Clara University 

Doelgroep: Iedereen 

Thema: Ethische besluiten 

Vorm: Scoreformulier 

URL: https://www.scu.edu/ethics/ethics-resources/a-framework-for-ethical-decision-making/ 

Doel: Het Framework for Ethical Decision Making is een Engelstalige normatieve vragenlijst. Door een score te geven aan Utility, Rights, Justice, Common Good en Virtue komt een totaalscore uit de vragenlijst. 

  

Tool: Product Impact Tool 

Van: Saxion 

Doelgroep: Product ontwerpers 

Thema: Technische producten 

Vorm: Canvas 

URL: https://productimpacttool.org/nl/portal/ 

Doel: De Product Impact Tool ondersteunt onderzoek naar de impact van technische producten op mens, maatschappij en milieu. Dit is een startpunt voor ethische reflectie, of voor ontwerpverbeteringen met oog op gebruiksvriendelijkheid, acceptatie of gedragsverandering. 

 

Tool: Dilemmaspel Studiedata 

Van: Versnellingsplan 

Doelgroep: Beleidsmakers onderwijs 

Thema: Studiedata 

Vorm: Kaartspel / Casussen 

URL: https://doe-meer-met-studiedata.nl/article/dilemmaspel-studiedata/ 

Doel: Het studiedata dilemmaspel is ontwikkeld in het Versnellingsplan. Het doel van het dilemmaspel is om een discussie aan te moedigen over privacy en ethiek in de praktijk van datagedreven werken aan hoger onderwijsinstellingen. Op basis van fictieve voorbeelden komen aspecten uit het landelijk ‘Referentiekader privacy en ethiek voor studiedata’ aan bod. 

 

Tool: Ethiekkompas 

Van: Kennisnet 

Doelgroep: Onderwijs 

Thema: Digitalisering 

Vorm: Stappenplan / Moreel beraad 

URL: https://ethiekkompas.kennisnet.nl/ 

Doel: Deze tool is bedoeld voor iedereen in het onderwijs die te maken heeft met ethische vraagstukken rond digitalisering. Met het Ethiekkompas kun je op basis van waarden en argumenten een antwoord geven op jullie ethische vraag. 

 

Tool: Digitale spoelkeuken 

Van: PublicSpaces 

Doelgroep: Publieke organisaties 

Thema: Software 

Vorm: Scoreformulier 

URL: https://publicspaces.net/de-digitale-spoelkeuken/ 

Doel: De Digitale spoelkeuken verschaft een organisatie inzicht in hoeverre de gebruikte software (tools) binnen een organisatie voldoen aan de in het PublicSpaces manifest opgestelde waarden. 

 

Tool: Ethische toolkit 

Van: KNMG 

Doelgroep: Artsen 

Thema: Medische morele dillema's 

Vorm: Stappenplan / Vragenlijst 

URL: https://www.knmg.nl/advies-richtlijnen/ethische-toolkit/start.htm 

Doel: Deze toolkit is een online naslagwerk op het gebied van medische ethiek. Het bevat onder andere een praktisch stappenplan, columns en artikelen en een schat aan toegankelijke informatie, zoals een inleiding in de ethiek en relevante ethische theorieën. 

 

Tool: Pyramid of Technology 

Van: Next Nature 

Doelgroep: Iedereen 

Thema: Nieuwe technologie 

Vorm: Kaartspel / Casussen 

URL: https://nextnature.net/projects/pyramid-of-technology 

Doel: Deze workshop-in-a-box helpt om technologie beter te begrijpen en te bespreken, brainstormen te vergemakkelijken en innovatieve processen te katalyseren. Vraagkaarten stimuleren het debat, Inzichtkaarten visualiseren de technologiedynamiek en Workshopkaarten bieden tien kant-en-klare oefeningen voor jou en je collega's. 

 

Ervaringen en tips gezocht 

SURF is begonnen met deze lijst om het zoeken naar publieke waarden hulpmiddelen makkelijker te maken. Is de lijst compleet? Zeker niet. Zijn er hulpmiddelen die jij gebruikt en die we kunnen toevoegen aan de lijst, laat het dan weten. We horen ook graag welke hulpmiddelen jullie zelf gebruiken en waarom. Of is er eigenlijk niets dat aan je behoefte voldoet en vind je dat SURF daar iets in kan betekenen? Reageer hieronder of mail naar iris.huisintveld@surf.nl. 

 

(Laatste update: 11-05-2023)