Digitale leermaterialen van anderen en het auteursrecht – wat mag wel en niet?

Online is ontzettend veel materiaal te vinden. Veel docenten maken daar dan ook graag gebruik van. En terecht, het helpt je om actueel te zijn, afwisseling te bieden, aan te sluiten bij de belevingswereld van je studenten en het wiel niet telkens opnieuw uit te hoeven vinden. Je bent eigenlijk naast docent ook steeds meer contentproducent. En dan is het wel zo handig om de basis van auteursrecht te kennen.

Wist je bijvoorbeeld dat:
...Op materialen zonder licentie bijna altijd auteursrecht rust?
...Alleen een link opnemen naar de website van jouw bron niet voldoende is?
...Op steeds meer plekken digitale leermaterialen ‘open’ gedeeld worden?

Op surf.nl en op auteursrecht.nl is veel informatie te vinden over digitale leermaterialen (her)gebruiken, auteursrecht en licenties. In dit artikel geven we een overzicht van de belangrijkste informatie aan de hand van zes vragen. 
 

1. Wat is auteursrecht op digitaal leermateriaal?
2. Hoe weet je wat wel en niet mag met een materiaal?
3. Hoe kun je materiaal zonder toestemming toch inzetten?
4. Wat is een goede bronverwijzing?
5. Waar vind je goede digitale leermaterialen?
6. Hoe kunnen anderen jouw materiaal makkelijk gebruiken?

1. Wat is auteursrecht op digitaal leermateriaal?

Digitaal leermateriaal is een breed begrip. Eigenlijk valt hieronder al het creatief werk dat wordt ingezet voor onderwijsdoeleinden. Van afbeeldingen en video’s tot presentaties en digitale boeken, tot complete online lesmodules. In deze animatie van de zone Naar digitale (open) leermaterialen van het Versnellingsplan Onderwijs met ICT wordt het nog eens helder uitgelegd.

In de basis rust op alle digitale leermaterialen auteursrecht (copyright in het Engels), tenzij in een licentie is aangegeven dat het vrij gebruikt mag worden Auteursrecht is het exclusieve recht dat de maker (auteur) heeft op zijn materiaal. Auteursrecht gaat automatisch in op het moment dat het materiaal gemaakt is. Daar hoef je dus niks voor aan te vragen of te registreren. Door het auteursrecht beslist alleen de maker van het materiaal wat anderen met het materiaal mogen doen.

Lees ook: Basiskennis auteursrecht

2. Hoe weet je wat wel en niet mag?

Stel, je hebt een geschikt leermateriaal gevonden op het internet. Hoe weet je dan wat je wel en niet mag doen met het materiaal? Check om daar zeker van te zijn, welke van de onderstaande drie situaties van toepassing is.

A) Het materiaal heeft een licentie

Heeft het materiaal een licentie? Handig, want daarmee heeft de maker precies aangegeven onder welke voorwaarden je het mag gebruiken en/of bewerken. Er bestaan verschillende licenties, maar een veelgebruikte is de ‘Creative Commons’ (CC) licentie. Deze licentie kent zes varianten. Zie onderstaande afbeelding (Bron: Afbeelding: How To Attribute Creative Commons Photos door FOTER, licentie CC-BY-SA 2.0)

De eerste CC-licentie in het bovenstaande overzicht -CC BY- is het meest vrij. Materiaal met deze licentie mag je kopiëren, verspreiden en doorgeven en afgeleide werken van het werk mag je distribueren onder de voorwaarde dat je de naam van de maker vermeldt (BY). Een andere licentie -CC BY NC- heeft dezelfde voorwaarden, alleen geldt hier de extra voorwaarde dat je het niet voor commerciële doeleinden gebruikt (NC).

Lees ook: Uitleg bij de Creative Commons-licenties

B) Het materiaal is gelabeld voor publiek domein

Je kunt ook leermaterialen zonder licentie tegenkomen maar mèt een label voor publiek domein. Bijvoorbeeld Publieke domein dedicatie (CC0) of de Public Domain Mark (PDM) van Creative Commons. Dit zijn geen licenties, maar manieren om duidelijk te maken dat een maker volledig afstand doet van zijn of haar auteursrecht (CC0). Of dat het om een werk gaat waarop geen auteursrecht (meer) rust (PDM).

Deze materialen mag je zonder vermelding gebruiken. Maar je kunt er natuurlijk altijd voor kiezen om de bron wel te vermelden (als deze bekend is).

C) Het materiaal heeft geen licentie of label

Als een leermateriaal geen licentie of label voor publiek domein heeft, rust er (net als bij een licentie) wel auteursrecht op het materiaal. De maker heeft alleen niet kenbaar gemaakt wat je met het materiaal mag doen. Je mag het in dit geval dus niet zomaar gebruiken.

Wil je het materiaal toch gebruiken?

• Benader de eigenaar om toestemming te vragen om het te gebruiken.
• Of kijk of je uit de voeten kunt met één van de uitzonderingen op het auteursrecht, zoals die voor het onderwijs. Zie vraag 3 ‘Hoe kan ik materiaal zonder toestemming toch inzetten?’.

3. Hoe kan ik materiaal zonder toestemming toch inzetten?

Het auteursrecht kent een aantal uitzonderingen, waaronder voor het onderwijs. Goed om deze te kennen, want het biedt mogelijkheden om materialen zonder toestemming in te zetten voor jouw onderwijs.
 

• Live tonen voor onderwijsdoeleinden. Je mag een met auteursrecht beschermd materiaal zonder toestemming laten zien of horen als het een onderwijsdoel heeft. Belangrijk is dat er geen sprake is van een winstoogmerk. En het moet onderdeel zijn van onderwijsprogramma en fysiek binnen de onderwijsinstelling zelf plaatsvinden.

  Let op! Je mag het materiaal niet op een digitale leeromgeving zetten zodat studenten het thuis kunnen kijken of luisteren. Je mag het alleen live samen bekijken.
   

• Hyperlink. Een hyperlink op een website of in een presentatie wordt niet gezien als een vorm van openbaarmaking. Die mag je daarom zonder toestemming van de maker vermelden.
   
• Citeren mag, mits: op basis van het citaatrecht mag je een deel van een tekst of afbeelding zonder toestemming van de maker gebruiken. Voorwaarde is dat je correct verwijst naar de bron (zie vraag 3. Wat is een correcte bronvermelding?) en niet meer overnemen dan noodzakelijk is. En een citaat moet functioneel zijn. Daarmee wordt bedoeld dat het de inhoud van je werk moet ondersteunen en niet alleen als decoratie.
   
• Afkoopregeling voor HBO’s. Werk je bij een hogeschool die is aangesloten de Vereniging Hogescholen? Dan kun je gebruik maken van de Easy Acces-regeling die de vereniging heeft getroffen met de Uitgevers Organisatie voor Onderwijslicenties (UVO). Je mag tot en met 50 pagina’s overnemen uit werk (mits maximaal 25% van totaal) en maximaal 50 afbeeldingen gebruiken in presentaties. Uitgebreide informatie: FAQ Easy Acces-regeling.

Lees ook: Basiskennis auteursrecht (incl. uitzonderingen op het auteursrecht)

4. Wat is een correcte bronvermelding?

Een goede bronvermelding is belangrijk zodat iedereen terug kan vinden waar informatie vandaan komt, en of die informatie goed begrepen en verwoord is. En natuurlijk om de eer te geven aan wie hem toekomt.

Alleen materiaal dat gelabeld is voor het publieke domein (zie boven) mag je zonder restricties en bronvermelding gebruiken. In alle andere gevallen ben je verplicht een referentie toevoegen naar de bron. Bij een hyperlink geldt dit niet, omdat het geen vorm van openbaarmaking is.

Voeg altijd minimaal toe:

• Auteur
• Publicatiejaar of bezoekdatum
• Titel
• Link naar de bron

Voorbeeld webpagina met auteur:

Lotte Kips (2021, maart). Een jaar online onderwijs: 12 lessen uit een snelkookpan. Geraadpleegd op 12 mei 2021, van https://communities.surf.nl/artikel/een-jaar-online-onderwijs-12-lessen….

Bekijk ook: De APA-richtlijnen: Een praktische handleiding voor bronvermeldingen in het hoger onderwijs.

Voorbeeld afbeelding met licentie:

In het geval van een licentie vermeld je ook de licentie die op het materiaal zit. Zoals voor onderstaande afbeelding:

"An Open Book" by Jeremy Brooks is licensed under CC BY-NC 2.0

Bekijk ook: Wiki Creative Commons – Best practices for attribution

5. Waar vind je goede materialen?

Je weet nu meer over wat wel en niet mag doen met materialen op basis van het auteursrecht, en hoe je bronnen juist vermeldt. Maar waar vind je kwalitatieve digitale leermaterialen voor je onderwijs?

Ga om te beginnen op zoek te naar Open leermaterialen. Deze materialen zijn voorzien van een open licentie (zoals Creative Commons) of gelabeld voor publiek domein.

Lees ook: Wat zijn open leermaterialen

Zo vind je open leermaterialen:

Met algemene zoekmachines 

De bekende algemene zoekmachines als Google en Yahoo zijn een prima plek om naar open digitale leermaterialen te zoeken. Bij de meeste zoekmachines kun je bij je zoekopdracht instellen dat je alleen materiaal wilt vinden dat hergebruikt mag worden (en dus open is). Zo kies je bij Google onder instellingen, geavanceerd zoeken en dan kies je onder Gebruikersrechten de gewenste licentie.

In specifieke databases

Daarnaast zijn er tal van databases waarin je kunt zoeken naar specifieke soorten open digitale leermaterialen. Een paar tips: Europeana (Kunst, boeken, muziek, kaarten etc. uit Europese archieven, musea en bibliotheken), Unsplash (Gratis hoge resolutie beeldmaterialen), Sketchfab (3D modellen) en Beeldengeluidopschool (gratis video- en audiomateriaal voor het onderwijs van het Nederlands.

Bekijk ook: een uitgebreide lijst met databases door expert open educatie Robert Schuwer.

Speciaal voor het onderwijs

In verschillende nationale en internationale collecties vind je open digitale leermaterialen op thema, vakgebied en leerniveau. Vaak ook met beoordelingen. Een paar tips: Edusources (Nederlands, hoger onderwijs), Wikiwijs (Nederlands), OERcommons (Internationaal) en Merlot (internationaal).

Bekijk ook: een uitgebreide lijst met open leermaterialen door expert open educatie Robert Schuwer.

Daarnaast zijn er verschillende vakcommunities die leermaterialen open met elkaar delen en samen collecties opbouwen. Zoals de Vakcommunity SAMEN van HBO Verpleegkunde en de Vakcommunity 4TUEthics van de vier technische universiteiten.

En: de meeste instellingen hebben een eigen collectie. Benader een collega van de bibliotheek van je onderwijsinstelling om je de weg wijzen.

6. Hoe kunnen anderen jouw leermaterialen makkelijk gebruiken?

Digitale leermaterialen zijn overal te vinden. Maar kunnen anderen de leermaterialen die jij maakt eigenlijk ook makkelijk gebruiken? Door jouw materiaal open te delen:

• Draag je bij aan het onderwijs van vakgenoten
• Hebben studenten (en docenten) meer keuzevrijheid
• Maak je jouw instelling zichtbaar
• Krijg jij erkenning voor je werk

Voor materiaal dat in dienstverband is gemaakt, geldt in principe dat het auteursrecht bij de werkgever ligt, tenzij anders is afgesproken.

Zo deel je jouw eigen materiaal met anderen in drie stappen:

1. Bied je materiaal aan in een aanpasbaar formaat Dan kunnen andere docenten kiezen hoe ze het gebruiken. Je kunt je materiaal ook in meerdere bestandsformaten aanbieden.
2. Voorzie je materiaal van een open licentie Zo hoeft een andere docent jouw instelling niet om toestemming te vragen. Veel gebruikte licenties zijn de Creative Commons. Zie ook, hulp bij het kiezen van een licentie.
3. Publiceer jouw materiaal in een database Bied jouw materiaal aan via een database die standaard is bij jouw instelling (of vakcommunity).

TIP: De bibliotheek van jouw instelling kan je helpen bij licenties en het publiceren van jouw materiaal in een database.

Lees ook: Jouw eigen leermateriaal delen voor hergebruik

Meer over auteursrecht en open leermaterialen

• De Werkgroep Bibliotheken, Open en Online Onderwijs hield onlangs een workshop over auteursrecht en leermaterialen.
  • Bekijk de opname en de presentaties van de workshop auteursrecht en leermaterialen.
  • En maak gebruik van de drie handige checklists voor tekst, beeld en video gemaakt naar aanleiding van de workshop.
     
• Zelf een open tekstboek (oftewel een online studieboek met een open licentie) maken? Het Stappenplan 'Maak je open tekstboek' van het Versnellingsplan Onderwijs met ICT leidt je er stap voor stap doorheen. 
   
• Uitgebreide informatie over auteursrecht vind je op auteursrecht.nl 
   
• Vind ruim 4.500 leermaterialen op Edusources.nl, het platform voor digitale (open) leermaterialen voor het Nederlandse onderwijs. 

De inhoud van dit artikel is tot stand gekomen met dank aan Lieke Rensink (Projectleider open leermaterialen bij SURF en verbinder zone Naar digitale (open) leermaterialen (Versnellingsplan), Cynthia Halfwerk (Informatiespecialist bij Hogeschool Saxion) en Sylvia Moes (Project Manager and Innovation Manager Media aan de Vrije Universiteit en lid va de zone Naar digitale (open) leermaterialen (Versnellingsplan)).`