Docent als ontwerper

Door: S. Wagenaar, J. Zwerver-Bergman

De diversiteit van onze studentenpopulatie neemt toe en dat maakt dat een ‘one size fits all’ benadering in het onderwijs al lang niet meer van toepassing is. Van het onderwijs wordt verwacht dat het aanbod in toenemende mate afgestemd is op de verschillen tussen studenten (De Vries, 2016). We willen flexibiliteit in het onderwijs en de mogelijkheid persoonlijke leerpaden in te richten.

Een van de rollen binnen dit kader die de laatste jaren steeds meer aandacht gekregen heeft is de docent in de rol van ontwerper. Als docent bedenk je bijvoorbeeld onderwijsleerprocessen, werk je soms mee aan curriculumvernieuwingen, bedenk je innovatieve leerarrangementen, ontwikkel je leermaterialen en ben je toetsontwikkelaar. Als docent zorg je voor de juiste combinatie van face-to-face onderwijs en online onderwijs (blended learning) waarbij je niet om de inzet van  leertechnologie heen kunt. Als docent-ontwerper ben je telkens doordachte keuzes aan het maken.

• Wat zijn precies de leeruitkomsten van dit onderwijs?
• Wat moeten de studenten straks weten, kunnen toepassen, kunnen uitvoeren?
• Wat bied ik ze aan, wat is hun beginsituatie, wat voor soort werkvormen passen daarbij en welke studentenactiviteiten bied ik aan?
• Hoe zorg ik voor voldoende oefenmomenten? Ook voor de studenten die extra oefening nodig hebben?
• Is dat aanbod face-to-face of online? Hoe zorg ik ervoor dat het online en fysieke aanbod op elkaar afgestemd is?
• Et cetera

Als docent-ontwerper kun je gebruik maken van een gereedschapskist om structuur te geven aan het gehele proces. In deze gereedschapskist heb je zowel methodieken als tools zitten om uit te selecteren. Welke methoden en of tools komen nu kijken bij deze vraagstukken?

Zorg dat je in je onderwijsontwerpproces niet slechts uitgaat van de technologische mogelijkheden. Vertrek niet vanuit de tools om vervolgens een zinvolle leeractiviteit bij een tool te bedenken. Je didactisch handelen dient het vertrekpunt te zijn; welke werkvorm/studentactiviteit past het beste bij welke leersituatie. Daarna komt de eventuele selectie van de tool(s).

Het gebruik van methodieken

Om overzicht te krijgen in het geheel van de vraagstukken zoals hierboven beschreven, worden veelal ontwerpmethodieken ingezet (zie de tabel hieronder). Elk van deze methodieken zorgt ervoor dat stap voor stap het ontwerpproces doorlopen wordt en doelen, toetsing en werkvormen op elkaar afgestemd worden (alignement). Hiermee realiseer je een blauwdruk van je ontwerp. Op basis hiervan kunnen docenten activerende en zinvolle leeractiviteiten ontwikkelen die studenten ondersteunen in hun leerproces. In een door de werkgroep uitgevoerd onderzoek kwamen de volgende ontwerpmethodieken naar voren:

In de ontwerpfase (design) worden keuzes gemaakt met betrekking tot de ontwerpaanpak, de leeractiviteiten en de volgorde waarin ze aangeboden worden. Je kijkt hoe je de benodigde kennis en vaardigheden het beste kunt overdragen; de didactiek. In het recent verschenen rapport European Maturity Model for Blended Education (EMBED) (Van Valkenburg, Dijkstra & De los Arcos, 2019) worden drie ontwerpniveaus onderscheiden. Een ‘explorative level’, een ‘design-based level’ en een ‘course cycle level’. De levels geven de mate van integratie en afstemming van de online en face-to-face leeractiviteiten aan. In het laagste niveau ‘explorative’ is er geen doordachte selectie en integratie van de online en face-to-face leeractiviteiten. Level three ‘course cycle’ daarentegen benadert het ontwerpen als een iteratief proces van continue verbetering. De indeling in levels helpt om te bepalen waar jouw opleiding staat. Advies is om te streven om op level drie niveau te ontwerpen, zodat er telkens sprake is van een doordachte selectie en integratie van leeractiviteiten en goed afgewogen blended onderwijs wordt ontwikkeld.

Het gebruik van tools

Nadat duidelijk is geworden hoe je onderwijsontwerp in hoofdlijnen eruit moet komen te zien kun je tools selecteren die je wilt gaan inzetten; de ontwikkelfase (development). Dit kan gaan om het selecteren en arrangeren van bestaande (open) leermaterialen tot het geheel nieuw ontwikkelen van interactieve digitale content. De rol van ‘instructional designer’ komt hierbij om de hoek kijken (De Vries, 2016). Zij kunnen je helpen het ontwerp van je onderwijs verder vorm te geven. Tools gebruik je in de context van ‘ontwikkeltools’ zoals bijvoorbeeld bij het ontwikkelen van toetsen met behulp van de toetsapplicatie QMP, of bijvoorbeeld leermateriaal ontwikkelen met behulp van H5P. Aan de hand van tools biedt je een werkvorm aan.

In het rapport Embed worden ook drie niveaus van tool-keuze besproken. Niveau één wordt omschreven als: de keuze voor tools is gebaseerd op wat voorhanden is binnen de eigen instelling (tool-based). Op het tweede niveau wordt de keuze van tools gebaseerd op leeractiviteiten (design-based). Het derde, meest uitgebreide niveau geeft aan dat de selectie van tools gebaseerd is op de leeractiviteiten, gevoed vanuit bewijs of ervaringen. De didactiek is het vertrekpunt en niet de technologie. Dit proces wordt gemonitord, geëvalueerd en bijgestuurd op basis van kwantitatieve en kwalitatieve data (course-cycle).

Methodieken worden ingezet in het ontwerpproces. Tools worden ingezet in het ontwikkelproces.

In het eerder genoemde onderzoek dat door de werkgroep is uitgevoerd, zijn ook een aantal tools geïnventariseerd, zie het schema hieronder.

Docenten zijn continue de eigen aanpak en de opleiding aan het ontwerpen en (her)ontwikkelen. Delen van de opleiding worden overdacht, geoptimaliseerd, verder uitgewerkt en geïnnoveerd (Dochy, Berghmans, Koenen & Segers, 2015). Docenten zijn als het ware ingenieurs van de leeromgeving die deze continu in het team herontwerpen, optimaliseren, inhoudelijk en procesgericht vernieuwen, et cetera. Ontwerpen en ontwikkelen is daarmee een iteratief proces dat zich volgens het embed rapport op level 3 continue herhaald (Van Valkenburg et al, 2019). Actieve betrokkenheid van docenten is cruciaal voor succesvolle onderwijsveranderingen (Fullan, 2001; Handelzalts, 2009).

Wil je zelf actief aan de slag? Doe inspiratie op uit de interviewreeks die door de SIG Blended Learning uitgevoerd is. Daar zijn diverse ‘Methodieken en tools voor Blended Onderwijs’ besproken. In de tabel hieronder vind je een overzicht van de reeds beschikbare uitwerkingen en de bewerkingen die nog gaan komen.

We horen graag van je als je wilt bijdragen aan dit overzicht, we kunnen je dan interviewen. Mocht je graag een bepaalde methodiek of tool toegevoegd zien, dan horen we ook graag van je.

Bronnen

Dochy, F., Berghmans, I., Koenen, A., & Segers, M. (2015). Bouwstenen voor High Impact Learning. Het leren van de toekomst in onderwijs en organisaties. Den Haag: Boom.

Fullan, M. (2001). The new meaning of educational design in teacher design teams. New York: Teacher College Press.

Handelzalts, A. (2009). Collaborative curriculum design in teacher design teams. Doctoral dissertation. Enschede: University of Twente.

Valkenburg, Van, W.F., Dijkstra, W.P. & B. De los Arcos, B. (2019), European maturity model for blended learning, European Union –funded project – Erasmus+ – Key Activity 2 01-09-2017 – 31-08-2020, Delft University of Technology

Vries, De, B. (2016). Ontwerpen van onderwijs: Trends voor de toekomst. Anhem en Nijmegen: HAN.